نام ماه ها در گاهنامه ایران باستان
بابلیان را آغازگر اخترشناسی وگاهنامه شناسی می دانند.دردوران باستان مصریان نیز در این زمینه پیشترفته بودند
وایرانیان نیزاز این دانش بی بهره نبودند.
بابلیان ویهودیان ومصریان گاهنامه ماهی (قمری)نگاه می داشتند یعنی براساس ارتباط ماه با زمین .اما ایرانیان سال خورشیدی
نگاه می داشتند یعنی براساس ارتباط خورشید بازمین.
برای سال در اوستا دو واژه به کار رفته است.نخست یارyare که در آلمانی وانگلیسی yehrوyear گویند واژه ی
یایرئیریه صفت است به معنی فصل و سالی همین واژه است که در اوستا از برای گهنبار و یا همان جشن های شش گانه ی سال
به کار می رود و واژه دوم سرذ sereza که در پهلوی سل sal ودر فارسی سال گویند واژه سرتsareta
که در پهلوی سرت ودر فارسی سرد گویند از ریشه ی واژه ی سرذ می باشد .
سال به 12 ماه بخش می شود .ماه در اوستا ماونگهmavangah هم نام ستاره ی نامدار است و هم نام بخشی از سال
وهرماه به سی روز بخش می شود.روز در اوستا ازن azan یا اینayan=ayah=ایرayar در برابرشب
که در اوستا خشپن khashpan نامیده می شود .واژه روزدر فارسی و روچrauch درپارسی هخامنشی و
رئوچه raochah در اوستا یکی است اما در پارسی هخامنشی و اوستا به معنای فروغ وروشناست.
به این ترتیب سال 360 روز می شود وآغاز سال بعد هر سال 5 روز و5 ساعت و48 دقیقه و46 ثانیه دیرتر انجام
انجام می شد.برای رفع این مشکل هخامنشیان هر شش سال یک ماه به سالشان می افزودند.سال هخامنشی از ماه باگ یادی
bagyadiآغاز می شد.باگ یادی از باگ=بغ (خداوند)واز ریشه واژه ی ید=یز yaza(ستایش) که روی هم ماه
ستایش خداوند می شود.می دانیم که جشن مهرگان که ایزد مهر به نام اوست در سنگ نوشته های میخی هخامنشیان «بغ مهر»
نامیده می شود.گاهنامه اوستایی ظاهرا در اواخرپادشاهی داریوش بزرگ در میان سال های 493و486 پیش از مسیح
رواج گرفته و معمول شده باشد.و معمول شدن جشن نوروز به جای جشن باگ یادی (مهرگان) از همان عهد است
از ماه های هخامنشی 9 ماه در دست است که در سنگ نوشته بهستان توسط داریوش یادگار مانده است .
اشکانیان هم همان گاهنامه هخامنشیان را دنبال کردند.ساسانیان بخش 12ماه و هر ماه 30 روز در سال را حفظ کردند و
برای هر روز نامی معین کردند همچنین 5 روز هم به آخر سال افزودند وبه نام نسکها ی گاتها مقدس نام گزاری کردند .به این
ترتیب سال ساسانی 365 روز شد.وبرای جبران 5ساعت و48دقیقه و46 ثانیه در آغاز سده ششم میلادی روش
بهیزک(کبیسه)را انتخاب کردند.یعنی هر چهار سال یک روز به سال می افزودند وبه ان روز نام اوردادavardato
یعنی روز افزوده خداداد می نامیدند.در زمان سلطان جلال الدین آخرین اصلاح گاهنامه توسط مرد بزرگ ایرانی
حکیم خیام صورت گرفت وبه نام گاهنامه جلالی خورشیدی نام گذاری شد.در سال 1304 رضا شاه دستور داد که
گاهنامه خورشیدی که در هنگام ورود تازیان از رواج افتاده بود جای گزین گاهنامه قمری شود و مبدا تاریخ را
در هجرت پیامبراسلام نهاد.اما نوروز همچنان تاریخ انجام سال بود .هر چند مبدا تاریخ در باستان تاریخ نشست
پادشاهان به تخت شاهی بوده است مانند جلوس یزدگرد در روز ارد از ماه آرمئیتی اسفندارمذ سال 632میلادی
که هنوز در میان زرتشتیان رواج دارد .
اکنون می پردازیم به جای ماه ها در گاهنامه اوستایی( در اوستا نام 7 ماه باقی مانده است ).
1)فروردین: ماه فره وشی ها وروان های پاسدارو پیشرفت دهنده.
2)اردی بهشت: ماه راستی ها ودادگری ها
3)خرداد: ماه خودشناسی و رسایی ها
4)تیر: ماه برکت وفراوانی
5)امرداد: ماه بی مرگی وجاودانی ها
6)شهریور: ماه نیروی سازنده وبرگزیده ها
7)مهر: ماه دوستی وپیمان
8)آبان: ماه آب ها
9)آذر: ماه آتش وفروغ پاکی
10)دی: ماه دهش ، دادار
11)بهمن:ماه خرد ،منش نیک
12)اسفند: ماه مهروآرامش افزاینده
(برای جلوگیری از دوباره کاری نام اوستایی ماه ها را در نام روزها آورده ام ).
گفتیم هر یک از ماه ها بی کم وبیش دارای 30 روز بودهاند که هر روز نام ویژه داشته
نام روز پهلوی نام اوستایی آوانوشت معنای روزها
هرمزد اهورمزد ahuramazada خدای جان وخرد
بهمن وهومنه vohomana منش (اندیشه)نیک
اردی بهشت اشه وهیشته asha vahishta راه راستی دادگری
شهریور خشثروئیریه khashasra vairiya توان برگزیده وسازنده
اسفندارمذ سپنت آرمئیتی sepanta armaiti مهر وآرایش افزاینده
خرداد هئوروتات haurotata رسایی وخود شناسی
امرداد امرتات ameratat بی مرگی وجاودانی
دی به آذر دئوش daush آفریدگار
آذر آتر atar آتش وفروغ
آبان اپم apam آب ها
خیر(خور-خورشید) هورخش haurakhashasa خورشید
ماه ماونگه mavangha ماه
تیر تیشتریه tishtariya ستاره باران
گوش گئوش geush گیتی
دی به مهر
مهر میثر misra پیمان ودوستی
سروش سرئوش seraosha کارکرد به ندای وجدان وپیام آوردین
رشن رشنو rashnu دادگری
فروردین فره وشی farahvashi روان پاسدار ، پیشرفت
ورهرام ورثرغن veresraghna پیروزی
رام رامن raman صلح وآشتی
باد وات vata باد ، هوا
دی به دین
دین دئنا daena دین
ارد(ارت) اشی ونگهوهی ashivangvuhi برکت وداده اهورایی
اشتاد(ارشتاد) ارشتات arshtat کار ،داد ، راستی
آسمان اسمن asman آسمان
زامیاد(زامیات) زم zam زمین
مانتره سپنت منثر سپنت mansra sepanta سخن اندیشه زا ، نماز، گفتارنیک
انارام(انغران) انغرنه رئوچاو anghara raochav روشنایی بی پایان
می بینید که روز 1 و8و 15 و23 به نام اهورا مزدا نامگذاری شده است که شاید نزدیک ترین شکل به هفته دین های سامی باشد.
گفتیم هر سال به 12 ماه و هر ماه 30 روز که 360 روز می شود وسال خورشیدی 365 روز است که نام 5 روزبیرون سال اوستایی
را پنجه دزدیده شده می نامند .(در مورداین 5 روز در جستاری که به مناسبت چهارشنبه سوری می نویسم سخن می گوییم).
اما نام این پنج روز که در گاهنامه اوستایی بیرون از ماه ها آمده است این چنین است :
نام روز به پهلوی نام به اوستایی آوانوشت اوستایی برگرفته از
1)اهونودگاه اهون ویتی ahuna vaiti نخستین بخش گاثا اشو زرتشت
2)اشتودگاه اوشت ویتی ushto vaiti دومین بخش گاثا اشو زرتشت
3)سپنتمدگاه سپنتا مینو sepanta maino سومین بخش گاثا اشوزرتشت
4)وهوخشثرگاه وهوخشثر vohukhshasra چهارمین بخش گاثا اشو زرتشت
5)وهشتواشت وهیشتوای vohishtoishti پنجمین بخش گاثا اشو زرتشت
نام روز بهیزک (کبیسه)گفتیم اورداد avardato به معنای روز افزوده خداداد است .
در گاهنامه خورشیدی کنونی 5 روز آخر سال به افزوده روز 30 اسفند به ابتدا سال آمده که روز 31 فروردین روزاول ماه اردی بهشت
می شود وتا آخر که روز 25 شهریور روز اول مهر زرتشتی است . برای این اختلاف است که روز تیر از ماه تیر که در گاهنامه
زرتشتی روز 13از ماه تیر است در گاهنامه خورشیدی روز دهم می شود وهمچنین روز مهر از ماه مهر و بهمن که روز شانزدهم است
روز10 مهر و بهمن خورشیدی می شود .
باری به هر جهت این گونه است گاهنامه زرتشتی.
سرچشمه
